İş hayatının dinamik ve değişken yapısı içerisinde, çalışma saatleri bazen olağan sınırların üzerine çıkabilir. İşverenlerin artan iş yükü veya acil durumlar karşısında çalışanlarından fazla mesai talep etmeleri oldukça yaygın bir durumdur. Ancak bu durum, işçilerin hakları ve işverenlerin yükümlülükleri açısından Türk İş Hukuku’nda sıkı kurallara tabidir. Fazla mesai, sadece ek çalışma süresi anlamına gelmez; aynı zamanda bu sürenin yasal düzenlemelere uygun bir şekilde ücretlendirilmesi ve işçilerin korunması prensibini de beraberinde getirir.
Bu makalede, fazla mesai kavramının ne olduğu, yasal dayanakları, hangi durumlarda fazla mesai sayıldığı, fazla mesai ücretlerinin nasıl hesaplandığı, fazla mesai yapma koşulları, fazla çalışma ile fazla sürelerle çalışmanın farkları, fazla mesainin ispatı ve fazla mesaiye ilişkin sıkça karşılaşılan sorunlar detaylı bir şekilde ele alınacaktır. Amacımız, hem işçilerin hem de işverenlerin bu karmaşık konuyu tüm yönleriyle anlamalarına yardımcı olmak ve olası hukuki uyuşmazlıkların önüne geçmektir.
Fazla Mesai Nedir? Yasal Dayanakları
Türk İş Hukuku’nda fazla mesai, genel anlamda, haftalık yasal çalışma süresinin üzerinde yapılan çalışmayı ifade eder. Yasal dayanağını temel olarak 4857 sayılı İş Kanunu ve bu Kanun’a dayanılarak çıkarılan İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği‘nden alır.
İş Kanunu Madde 41 fazla mesaiyi tanımlar: Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanun’da yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır.
Bu maddeye göre, haftalık çalışma süresi en fazla 45 saattir. Bu sürenin üzerindeki her çalışma fazla mesai olarak kabul edilir ve özel bir ücretlendirmeye tabi tutulur. Kanun, fazla mesai yapılabilmesi için belirli koşulların oluşmasını şart koşmuş, bu da işçinin korunması ilkesine dayanır.
Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Arasındaki Fark
Fazla mesai kavramı içerisinde sıklıkla karıştırılan iki önemli ayrım bulunur: fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma.
- Fazla Çalışma (Fazla Mesai): İş Kanunu’nun 41. maddesinde belirtildiği üzere, haftalık yasal çalışma süresi olan 45 saati aşan her çalışma fazla çalışma olarak kabul edilir. Bu tür çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için ödenecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli (50%) yükseltilmesi suretiyle ödenir. Yani, 1 saatlik fazla çalışma, normal 1,5 saatlik çalışma ücretine eşittir.
- Fazla Sürelerle Çalışma: İş Kanunu’nun 41. maddesinin devamında düzenlenmiştir. Bu durum, haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği hallerde ortaya çıkar. Eğer işçi ile işveren arasında haftalık çalışma süresi örneğin 40 saat olarak kararlaştırılmışsa ve işçi bir haftada 42 saat çalışmışsa, 40 saat ile 45 saat arasındaki 2 saatlik çalışma fazla sürelerle çalışma olarak kabul edilir. Fazla sürelerle çalışmada, her bir saat fazla sürelerle çalışma için ödenecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş (25%) yükseltilmesi suretiyle ödenir. Yani, 1 saatlik fazla sürelerle çalışma, normal 1,25 saatlik çalışma ücretine eşittir.
Bu ayrım, ücret hesaplaması açısından büyük önem taşır. İş sözleşmelerinde haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlenip belirlenmediğine dikkat etmek gerekir.
Fazla Mesai Yapma Koşulları ve Sınırları
Fazla mesai, işverenin keyfi bir uygulaması değildir; yasalara uygun belirli koşullar altında yapılabilir ve belirli sınırlara tabidir.
- İşçinin Onayı (Rıza): İşçi, fazla çalışma yapmak için yazılı onay vermelidir. Bu onay, her yıl iş sözleşmesinin yapılması sırasında veya sonradan alınabilir. İşçi, onayını geri çekme hakkına sahiptir. Ancak, iş sözleşmesinde fazla çalışma yapma zorunluluğu belirtilmişse ve işçi bunu kabul etmişse, işverenin çağrısı üzerine fazla çalışma yapması genellikle beklenir. Ancak Yargıtay kararlarında, işçinin her yıl onayının yenilenmesi gerektiği veya iş sözleşmesindeki bu hükmün tek başına yeterli olmayacağı yönünde farklı yaklaşımlar da bulunmaktadır. Uygulamada, işçiden her yıl başlangıcında yıllık fazla mesai onayının alınması işveren açısından daha güvenli bir yöntemdir.
- Yıllık Fazla Mesai Sınırı: İş Kanunu Madde 41’e göre, fazla çalışma süresi yılda iki yüz yetmiş beş (275) saati aşamaz. Bu sınır, işçinin sağlığını ve dinlenme hakkını korumak amacıyla getirilmiş mutlak bir sınırdır. Bu sınırın aşılması durumunda, aşan kısım için de fazla mesai ücreti ödenmesi gerekir ancak yasal bir ihlal söz konusu olur ve işveren idari para cezasıyla karşılaşabilir.
- Günlük Dinlenme Süresi: İşçi, fazla mesai yapsa dahi, günlük çalışma süresinden sonra en az 11 saat kesintisiz dinlenmelidir. Bu kural, işçinin yorgunluğunu atması ve sağlığını koruması için hayati öneme sahiptir.
- Ara Dinlenmeleri: Fazla mesai sırasında da ara dinlenmeleri uygulanır. Çalışma süresi arttıkça ara dinlenmeleri de uzar. Örneğin, 7,5 saatten fazla 15 saate kadar çalışmalarda 1 saat, 15 saatten fazla çalışmalarda ise 1,5 saat ara dinlenmesi verilmelidir.
- Yapılamayacak İşler ve İşçiler:
- Gebe, Yeni Doğum Yapmış veya Emziren Kadın İşçiler: İş sağlığı ve güvenliği açısından özel koruma altındadırlar ve fazla çalışma yaptırılamaz.
- Çocuk ve Genç İşçiler: 18 yaşını doldurmamış işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
- Kısmi Süreli (Part-Time) İşçiler: Kısmi süreli iş sözleşmesiyle çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz. Ancak işçi ile işveren arasında açıkça anlaşma olması ve işçinin rızası ile haftalık 45 saati aşmamak kaydıyla ek çalışma yaptırılabilir. Bu ek çalışma, tam süreli işçiler için belirlenen haftalık 45 saatlik sınırı aşarsa fazla çalışma olarak değerlendirilir.
- Yeraltı Maden İşçileri: Yeraltı maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
- Sağlık Nedenleriyle: İşçinin sağlık durumunun fazla çalışmaya elverişli olmadığı hekim raporuyla belgelenirse fazla çalışma yaptırılamaz.
Fazla Mesai Ücreti Hesaplama Yöntemleri
Fazla mesai ücretinin doğru hesaplanması, hem işçi hem de işveren için adaletin sağlanması açısından kritik öneme sahiptir. Hesaplama, işçinin saatlik normal ücreti üzerinden yapılır.
Temel Hesaplama Adımları:
- Saatlik Normal Ücretin Belirlenmesi: İşçinin brüt aylık ücreti, ayda ortalama çalışma saati olan 225 saate bölünerek saatlik normal ücreti bulunur.
- Saatlik Normal Ücret = (Brüt Aylık Ücret) / 225 (Bu formül, Yargıtay’ın yerleşik içtihatlarına göre, bir ayın ortalama 7,5 saat * 30 gün = 225 saat olarak kabul edilmesinden gelir.)
- Fazla Çalışma Ücretinin Hesaplanması: Saatlik normal ücret bulunduktan sonra, fazla çalışma yapılan her saat için bu ücret %50 artırılarak hesaplanır.
- 1 Saatlik Fazla Çalışma Ücreti = Saatlik Normal Ücret * 1.5
- Fazla Sürelerle Çalışma Ücretinin Hesaplanması: Sözleşme ile haftalık çalışma süresi 45 saatin altında belirlenmişse ve bu süre ile 45 saat arasındaki çalışma yapılmışsa, fazla sürelerle çalışma ücreti %25 artırılarak hesaplanır.
- 1 Saatlik Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti = Saatlik Normal Ücret * 1.25
Örnek Hesaplama: Bir işçinin brüt aylık ücreti 20.000 TL olsun.
- Saatlik Normal Ücret: 20.000 TL / 225 saat = 88.89 TL (yaklaşık)
- 1 Saatlik Fazla Çalışma Ücreti: 88.89 TL * 1.5 = 133.34 TL (yaklaşık)
- 1 Saatlik Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti (eğer haftalık 40 saatlik sözleşme varsa): 88.89 TL * 1.25 = 111.11 TL (yaklaşık)
Eğer bu işçi bir ayda 20 saat fazla çalışma yapmışsa: Toplam Fazla Mesai Ücreti = 20 saat * 133.34 TL/saat = 2.666,80 TL olacaktır.
Ücret Yerine Serbest Zaman Kullanımı: İşçi, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma karşılığı olarak ücret yerine, işverenin onayı ile serbest zaman da kullanabilir. İş Kanunu Madde 41/4’e göre: Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir buçuk katını, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir buçuk katını değil, bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
- Fazla Çalışma İçin Serbest Zaman: Her 1 saat fazla çalışma için 1 saat 30 dakika (1,5 saat) serbest zaman.
- Fazla Sürelerle Çalışma İçin Serbest Zaman: Her 1 saat fazla sürelerle çalışma için 1 saat 15 dakika (1,25 saat) serbest zaman.
Bu serbest zaman, altı ay içinde, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmaksızın kullandırılmalıdır.
Fazla Mesainin İspatı
Fazla mesai alacakları, iş davalarında sıklıkla gündeme gelen konulardan biridir. Fazla mesainin varlığının ve miktarının ispatı, işçi üzerindedir. İşçi, fazla mesai yaptığını her türlü delille ispatlayabilir.
Başlıca İspat Yöntemleri:
- Yazılı Belgeler:
- Puantaj Kayıtları: İşveren tarafından tutulan ve işçinin çalışma saatlerini gösteren kayıtlar (imza sirküleri, parmak okuyucu, kart basma kayıtları vb.).
- Bordrolar: Ücret bordrolarında fazla mesai tahakkuklarının bulunması. Ancak bordroda fazla mesai tahakkuku olup işçinin imzası varsa, işçi bu miktarı aldığını kabul etmiş sayılır. Bordroda fazla mesai tahakkuku olmaması veya tahakkuk eden miktarın gerçekte yapılan fazla mesaiye göre eksik olması durumunda işçi, fark alacağını ispatlamak durumundadır.
- İşyeri Giriş-Çıkış Kayıtları: Güvenlik kameraları, turnike geçiş kayıtları, bilgisayar logları.
- E-posta ve Mesajlaşma Kayıtları: İşveren veya yöneticilerle yapılan yazışmalarda fazla mesaiye ilişkin talimatlar veya kabuller.
- Tanık Beyanları: Yargıtay uygulamasına göre, aynı işyerinde çalışan veya daha önce çalışmış olan işçilerin tanıklıkları, fazla mesainin ispatı açısından önemli bir delil teşkil eder. Ancak bu tanıklıkların samimi, objektif ve inandırıcı olması beklenir. Özellikle birlikte fazla mesai yapan işçilerin birbirleri lehine beyanları değerlendirilirken dikkatli olunur.
- Bilirkişi İncelemesi: Gerekli durumlarda, mahkeme tarafından atanan bilirkişiler, sunulan belgeleri ve tanık beyanlarını inceleyerek fazla mesai miktarını hesaplayabilir.
- Yemin: Son çare olarak, başka delil bulunamaması halinde yemin deliline başvurulabilir.
İspat yükü işçide olmakla birlikte, işverenlerin çalışma sürelerini doğru ve eksiksiz bir şekilde kayıt altına alma yükümlülüğü vardır. Bu yükümlülüğe uymayan işverenler, fazla mesai iddialarının ispatında zorluk yaşayabilirler ve aleyhlerine karar çıkma ihtimali artar.
Fazla Mesai Alacaklarında Zamanaşımı
Fazla mesai ücret alacakları, İş Kanunu’nun 32. maddesi uyarınca beş yıllık zamanaşımı süresine tabidir. Bu süre, alacağın muaccel olduğu tarihten (yani fazla mesainin yapıldığı tarihten) itibaren işlemeye başlar. Her bir aylık fazla mesai alacağı için zamanaşımı ayrı ayrı hesaplanır. Örneğin, Ocak 2020’de yapılan fazla mesai alacağı, Ocak 2025’te zamanaşımına uğrar. Bu süre içinde dava açılmaz veya icra takibi başlatılmazsa, alacak zamanaşımına uğrar ve talep edilemez hale gelir.
Fazla Mesaiye İlişkin Diğer Önemli Hususlar
- Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günleri (UBGT) ile Hafta Tatili Çalışmaları: Bu günlerde yapılan çalışmalar, fazla mesai kavramından ayrı olarak değerlendirilir.
- Hafta Tatili Çalışması: İşçi, haftalık 45 saati doldurmuş olsa da, hafta tatili (genellikle Pazar günü) çalışması karşılığında normal ücretine ek olarak bir buçuk katı (1,5 katı) ücret alır. Yani hafta tatili çalışması, normal ücretinin 2,5 katı olarak ödenir. (Normal ücret + %150 zamlı ücret). İş Kanunu madde 46’ya göre, işçiye hafta tatilinde çalışmaması karşılığında bir günlük ücreti ödenir. Çalıştığında ise hem bu ücreti alır hem de çalıştığı saatler için 1,5 kat zamlı ücret alır.
- Ulusal Bayram ve Genel Tatil Çalışmaları: UBGT günlerinde yapılan çalışmalar için işçiye, çalışılan her gün için normal ücretine ek olarak bir günlük ücret ödenir. Yani, normal ücretinin 2 katı olarak ödenir. (Normal ücret + %100 zamlı ücret). İş Kanunu madde 47’ye göre, bu günlerde çalışmazsa tam ücretini alır, çalışırsa ayrıca çalıştığı gün için bir günlük ücret daha ödenir.
- UBGT ve Hafta Tatili çalışmalarının, İş Kanunu’nun 41. maddesindeki yıllık 275 saatlik fazla mesai sınırına dahil edilmediği unutulmamalıdır. Bu çalışmaların ücretlendirilmesi özel hükümlere tabidir.
- Denkleştirme Esası: İş Kanunu’nda çalışma sürelerinin denkleştirilmesi esası da bulunur. Bazı sektörlerde veya işlerin niteliği gereği, haftalık çalışma süresi dönemler halinde farklılık gösterebilir. Örneğin, 2 aylık bir dönem için haftalık ortalama 45 saatin aşılmaması koşuluyla, bir hafta 50 saat, diğer hafta 40 saat çalışılabilir. Bu durumda, 50 saat çalışılan hafta için fazla mesai ücreti ödenmez, çünkü ortalama 45 saatin altında kalınmıştır. Ancak bu sistemin uygulanabilmesi için işçinin yazılı rızası ve denkleştirme süresinin iki ayı geçmemesi (toplu iş sözleşmeleriyle dört aya kadar uzatılabilir) şarttır.
- İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından Fazla Mesai: Fazla mesai, işçinin yorgunluğunu artırarak iş kazası riskini ve meslek hastalıklarına yakalanma olasılığını yükseltebilir. Bu nedenle, işverenlerin iş sağlığı ve güvenliği yükümlülükleri kapsamında fazla mesai sürelerini minimize etmeye ve işçilerin dinlenme haklarını sağlamaya özen göstermeleri gerekir.
Fazla Mesai İhtilaflarında Çözüm Yolları
Fazla mesai alacaklarına ilişkin uyuşmazlıklar genellikle iş mahkemelerinde çözüme kavuşturulur. Ancak dava yoluna gitmeden önce alternatif çözüm yolları da mevcuttur:
- Arabuluculuk: 01.01.2018 tarihinden itibaren işçi-işveren alacakları ve tazminatları ile ilgili davalar için arabuluculuk, dava şartı haline gelmiştir. Yani, fazla mesai alacağı davası açmadan önce arabuluculuk sürecine başvurmak zorunludur. Arabuluculuk süreci, tarafların daha hızlı ve maliyeti daha düşük bir şekilde anlaşma sağlamalarına olanak tanır.
- Sulh (Uzlaşma): Arabuluculuk süreci olmaksızın da taraflar kendi aralarında anlaşarak ihtilafı çözebilirler.
Eğer arabuluculuk veya sulh yoluyla anlaşma sağlanamazsa, işçi, İş Mahkemesi’nde fazla mesai alacağı davası açabilir.
Sonuç
Fazla mesai, iş ilişkilerinde sıklıkla karşılaşılan, ancak hukuki düzenlemeleri ve hesaplama yöntemleri oldukça detaylı olan önemli bir konudur. İş Kanunu’nun temel amacı, işçiyi korumak ve çalışma koşullarının adil olmasını sağlamaktır. Bu nedenle, işverenlerin fazla mesai yaptırırken yasalara uygun hareket etmesi, işçilerin onayını alması, yıllık sınırları aşmaması ve ücretleri eksiksiz ve zamanında ödemesi büyük önem taşır. İşçilerin ise fazla mesai haklarını bilmeleri, çalışma kayıtlarını mümkün olduğunca saklamaları ve haklarını arama konusunda bilgi sahibi olmaları gerekir. Unutulmamalıdır ki, yasal düzenlemelere uygun bir şekilde yürütülen fazla mesai uygulamaları, hem iş barışını sağlar hem de olası hukuki uyuşmazlıkların önüne geçer. İşverenler açısından şeffaf ve düzenli kayıt tutma yükümlülüğü, işçiler açısından ise haklarının takipçisi olma bilinci, sağlıklı bir iş ilişkisinin temelini oluşturur.
Sık Sorulan Sorular
- Haftalık yasal çalışma süresi ne kadardır? Haftalık yasal çalışma süresi 45 saattir.
- Fazla çalışma ile fazla sürelerle çalışma arasındaki temel fark nedir? Fazla çalışma, haftalık 45 saatin üzerindeki çalışmalardır ve saatlik ücreti %50 zamlı ödenir. Fazla sürelerle çalışma ise, sözleşme ile belirlenen 45 saatin altındaki haftalık çalışma süresi ile 45 saat arasındaki çalışmalardır ve saatlik ücreti %25 zamlı ödenir.
- Fazla mesai için işçinin onayı gerekli midir? Evet, işçinin fazla mesai yapması için yazılı onayı gereklidir. Bu onay genellikle her yıl başlangıcında alınır.
- Yıllık fazla mesai sınırı ne kadardır? İş Kanunu’na göre, bir işçiye yılda en fazla 275 saat fazla mesai yaptırılabilir.
- Fazla mesai ücreti nasıl hesaplanır? Fazla mesai ücreti, işçinin brüt aylık ücreti 225’e bölünerek bulunan saatlik normal ücretinin %50 artırılmasıyla hesaplanır. Yani, 1 saatlik fazla mesai = Saatlik normal ücret * 1.5.
- Fazla mesai yerine serbest zaman kullanabilir miyim? Evet, işvereninizle anlaşırsanız, fazla çalıştığınız her 1 saat için 1 saat 30 dakika (1,5 saat) serbest zaman kullanabilirsiniz. Bu serbest zaman 6 ay içinde kullandırılmalıdır.
- Hafta tatili çalışması fazla mesai olarak mı değerlendirilir? Hayır, hafta tatili çalışması, fazla mesai kapsamından ayrı tutulur. Hafta tatilinde çalışılırsa, normal ücrete ek olarak bir buçuk günlük ücret (toplamda 2,5 katı ücret) ödenir. Bu, yıllık 275 saatlik fazla mesai sınırına dahil edilmez.
- Ulusal Bayram ve Genel Tatil (UBGT) günleri çalışılırsa ücretlendirme nasıl olur? UBGT günlerinde çalışılırsa, çalışılan her gün için normal ücrete ek olarak bir günlük ücret daha ödenir (toplamda 2 katı ücret). Bu da yıllık 275 saatlik fazla mesai sınırına dahil edilmez.
- Kimlere fazla mesai yaptırılamaz? Gebe, yeni doğum yapmış veya emziren kadın işçilere, çocuk ve genç işçilere (18 yaş altı), kısmi süreli çalışan işçilere (belirli istisnalar hariç) ve yeraltı maden işçilerine fazla mesai yaptırılamaz.
- Fazla mesai alacaklarında zamanaşımı süresi ne kadardır? Fazla mesai alacakları için zamanaşımı süresi 5 yıldır. Bu süre, alacağın muaccel olduğu tarihten itibaren işlemeye başlar.
- Fazla mesai yaptığımı nasıl ispatlayabilirim? Puantaj kayıtları, ücret bordroları, işyeri giriş-çıkış kayıtları, e-posta yazışmaları ve özellikle tanık beyanları ile ispat edilebilir. İspat yükü işçidedir.
- Fazla mesaiye ilişkin bir uyuşmazlık yaşadığımda ilk nereye başvurmalıyım? 01.01.2018 tarihinden itibaren işçi-işveren alacakları ile ilgili davalar için arabuluculuk dava şartı haline gelmiştir. Bu nedenle, önce arabuluculuk kurumuna başvurmanız gerekmektedir.
- İş sözleşmemde “tüm fazla mesailer ücrete dahildir” ibaresi geçerli midir? Yargıtay içtihatlarına göre, bu tür ibareler genellikle geçerli kabul edilmez, çünkü işçinin fazla mesai ücretinden önceden feragat etmesi veya bu hakkını tamamen ortadan kaldıracak bir düzenleme yapılması yasal değildir. Ancak yüksek ücret alan (üst düzey yönetici vb.) bazı istisnai durumlarda bu tür ibareler geçerli sayılabilir. Her somut olayın kendi koşullarına göre değerlendirilmesi gerekir.
- Haftalık 45 saati aşan her çalışma otomatik olarak fazla mesai midir? Evet, İş Kanunu’na göre haftalık 45 saati aşan her çalışma, işçinin onayı olsa da olmasa da (yasal bir ihlal oluşsa da) fazla mesai olarak kabul edilir ve buna göre ücretlendirilmesi gerekir.
- Fazla mesai yaptırmayan işverene herhangi bir yaptırım uygulanır mı? Yasal limitlerin üzerinde fazla mesai yaptırmak veya fazla mesai ücretlerini ödememek, işveren hakkında idari para cezası uygulanmasına ve işçinin iş sözleşmesini haklı nedenle feshetme hakkına sahip olmasına neden olabilir.
Bir yanıt yazın